Fidan Nazar yazır
Yaşlılara qarşı sorğu-sualsız, dərin hörmət və sevgini, gənclərə, yeniyetmələrə və uşaqlara qarşı isə səbəbsiz nifrəti qətiyyən başa düşə bilmirəm. İnsanların bir-birini “yeniyetmə”, “uşaq” deyib təhqir etməyə, alçaltmağa çalışması, “ağsaqqal”, “ağbirçək” deyəndə də “müdrikliyi” vurğulaması açıq-aşkar yaş diskriminasiyasıdır.
Şəkildə gördüyünüz bu test “əxlaq maşını” (Moral machine) adlanır.
Testin ümumi məğzi belədir ki, siz sürücüsüz, ya da sürücüsü olmayan maşını idarə edirsiz , düz yoldasız, heç bir qanun pozuntunuz yoxdur. Birdən qarşınıza gözləmədiyiniz halda 2 tərəfli təhlükə çıxır. Siz isə bu, ikisinin də nəticəsi ölüm olan variantlardan birini seçməlisiz. Yolun sağ tərəfində yaşlılardır, sol tərəfində gənclər, dayanmaq şansınız da yoxdur, mütləq birinin üstündən keçəcəksiz. Hansı variantı seçərsiz?
Bu suala cavabında avropalıların və amerikalıların əksəriyyəti gəncləri xilas etməyi seçdiyi halda, asiyalıların böyük əksəriyyəti yaşlıları seçib, gəncləri öldürməyi rəva bilib.
Əslində, bu testin təqdim edildiyi səbəb mənim vurğulamaq istədiyim məqamla tam olaraq üst-üstə düşmür və bu, o suallardan sadəcə biridir, amma bu coğrafiyada yaşayan insanların hansı sosial psixologiyaya malik olduğunu aydın göstərir. Buna bir növ, “nəyin uğrunda nəyi qurban verməyimizin statistikası” da demək olar.
Gənclik və uşaqlıq – yenilikdir, gələcəkdir, ümiddir , arzudur, həyəcandır, yaratmaqdır, həvəsdir, sevgidir, maraqdır, etirazdır, dərin emosiyalardır . Yaşlılıq isə – nisbətən durğunluqdur, keçmişdir , həyəcan yox, daha çox stressdir, etiraz deyil, daha çox şikayət etməkdir, son verməkdir, nifrət etməyi bilməkdir.
Bizim dəyərlərimiz bizə öyrədir ki, yeniliyi, gələcəyi, hisslərimizi , etirazımızı durğunluğa, şikayətlənməyə, hiss etməməyə qurban verək. Kifayət qədər çox atalar sözü də misal gətirmək olar ki, gəncləri yaşlılarla bir tərəzidə çəkib, yaşı çox olanı “hörmətə mindirir”. Ən məşhuru: “Sus kiçiyin, söz böyüyün”, ya da “Allahsız yerdə otur, böyüksüz yerdə oturma” .
Çox kompleksli bir toplum olmağımız özünü burada da göstərir. Tez-tez insanlardan bunları eşidirik: “Mən həmişə özümdən böyüklərlə dostluq etmişəm”, “Uşaq-muşaqla oturub durma”, “Harada qaldı e köhnələr”, “Mən heç vaxt yeniyetmə olmamışam” və s.
Həmin insanlar dərk etmir ki, özündən böyüklə dostluq etmək bir şəxsi “daha müdrik və ağıllı” etmir. Bundan başqa, Azərbaycanda yaşayan, gənc olmayan nəslin 95%-nin köhnə adət-ənənələrə bağlı olduğunu da nəzərə alsaq, belə qənaətə gəlmək olar ki, böyük yaş fərqi olan biri ilə dostluq edənlərin əksəriyyəti müasir dünyada baş verən yeniliklərə uyğunlaşa bilməyən, fərqlilikləri qəbul etməyən, yəni cahil, gənc kütlədir. İqtidar və müxalifət daxilində də oxşar mənzərəni müşahidə etmək mümkündür.
“Köhnələri” tez-tez yad eləmək depressiya əlaməti, gələcəyə ümidsiz baxmaqla əlaqəlidir, “heç vaxt uşaq/yeniyetmə dövrü yaşamamaq” da bunu iddia edən adamların əslində nə qədər travmalı uşaqlıq və gənclik illəri yaşadığından xəbər verir.
Bu gün Azərbaycanda nəsillərarası fərq özünü kəskin şəkildə biruzə verir.
Nəticədə hazırkı cəmiyyətdə 3 kateqoriya formalaşıb:
Yaşlı, sevgisiz, duyğusuz, empatiya hissindən məhrum, öz mənfəəti, eqosuna görə milli dəyərlərə “bağlı” olan, hər fürsətdə “Sovet vaxtı belə deyildi” deyən nəsil;
Birinci kateqoriyanın toruna düşən, amma, texnologiyanın inkişafı sayəsində cüzi də olsa fərqlənən gənc nəsil;
Bir də, proqressiv, azad, intellektual, aktiv gənc nəsil.
Təəssüf ki, sonuncu kateqoriyadakı kütlə az qala bir ovucdur və ən pisi də odur ki, həmin bir ovucu məhv eləmək istəyənlər cəmiyyətin çox böyük hissəsini təşkil edir.
Azad gənclik və uşaqlıq bu gün hər şeyi ilə cəmiyyətin qarşısına tam qorxusuz çıxa biləcək potensialdadır. Cəmiyyət və dövlət də iki böyük fobiyasını, yəni, “güclü gəncliyi” və “azadlığı” bir yerdə görməmək üçün əlindən gələni edir – onları sıxışdırır, emosiyalarına, etirazlarına, cinsiyyətlərinə, orientasiyalarına, dəblərinə, stillərinə, milli-siyasi-hərbi stereotipləri yıxma cəhdlərinə qarşı çıxır, onları söyür, video-şəkil üzərindən ifşa edir, döyür, universitetlərdə üstlərinə siqaret atır, onları intihara sövq edir, ölkədən küsmələrinə, doğmalarına üz döndərmələrinə səbəb olur. Bu dəqiqə ölkədə 5 -30 yaş aralığındakı kütlə əzab çəkir, depressiyadadır, özünə inamlı deyil, travmalıdır. O dərəcədə travmalı və özünə inamsızdır ki, bir testin cavabında da özünü öldürməyi və ondan daha yararsız ola bilənin uğrunda qurban getməyi seçir.
Bu cəmiyyət və dövlət, ailəsi, müəllimi, polisi, həkimi, psixoloqu, vəkili, sosioloqu, siyasətçisi, mediası ilə birlikdə əl-ələ verib, uşaqları, yeniyetmələri məhv etməyə çalışır.
Sonda istədim Aristotelin dövründən misal gətirim, amma vicdanım buna yol vermir.
Testdə yaşlılar əvəzinə, gənclərin ölümünü seçən təbəqə heç də qocalar deyil. Çox qorxulu mənzərədir, yox?
21-ci əsrdə bir ucunda 15-16 yaşlı insanların Nobel mükafatı aldığı və kütləvi şəkildə dəstəkləndiyi, digər ucunda isə bu insanların həmyaşıdlarının ölüm təhlükəsi ilə üz-üzə qaldığı dünyada keçmişdən misal gətirmək üçün kifayət qədər gecikmişik, kifayət qədər təhlükəli şəraitin içindəyik. Bundan sonra da ancaq ” misal gətirməklə” yox, “həyəcan təbilini” işə salmaqla vəziyyətdən xilas ola bilərik.
